4. สุทฺธฏฺฐกสุตฺตวณฺณนา

[795] ปสฺสามิ สุทฺธนฺติ สุทฺธฏฺฐกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิวาสี อญฺญตโร กุฏุมฺพิโก ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ปจฺจนฺตชนปทํ อคมาสิ ภณฺฑคฺคหณตฺถํฯ ตตฺถ วนจรเกน สทฺธิํ มิตฺตํ กตฺวา ตสฺส ปณฺณาการํ ทตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กจฺจิ, เต สมฺม, จนฺทนสารํ ทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติ? ‘‘อาม สามี’’ติ จ วุตฺเต เตเนว สทฺธิํ จนฺทนวนํ ปวิสิตฺวา สพฺพสกฏานิ จนฺทนสารสฺส ปูเรตฺวา ตมฺปิ วนจรกํ ‘‘ยทา, สมฺม, พาราณสิํ อาคจฺฉสิ, ตทา จนฺทนสารํ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา พาราณสิํเยว อคมาสิฯ อถาปเรน สมเยน โสปิ วนจรโก จนฺทนสารํ คเหตฺวา ตสฺส ฆรํ อคมาสิฯ โส ตํ ทิสฺวา สพฺพํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา สายนฺหสมเย จนฺทนสารํ ปิสาเปตฺวา สมุคฺคํ ปูเรตฺวา ‘‘คจฺฉ, สมฺม, นฺหายิตฺวา อาคจฺฉา’’ติ อตฺตโน ปุริเสน สทฺธิํ นฺหานติตฺถํ เปเสสิฯ เตน จ สมเยน พาราณสิยํ อุสฺสโว โหติฯ อถ พาราณสิวาสิโน ปาโตว ทานํ ทตฺวา สายํ สุทฺธวตฺถนิวตฺถา มาลาคนฺธาทีนิ คเหตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต มหาเจติยํ วนฺทิตุํ คจฺฉนฺติฯ โส วนจรโก เต ทิสฺวา ‘‘มหาชโน กุหิํ คจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘วิหารํ เจติยวนฺทนตฺถายา’’ติ จ สุตฺวา สยมฺปิ อคมาสิฯ ตตฺถ มนุสฺเส หริตาลมโนสิลาทีหิ นานปฺปกาเรหิ เจติเย ปูชํ กโรนฺเต ทิสฺวา กิญฺจิ จิตฺรํ กาตุํ อชานนฺโต ตํ จนฺทนํ คเหตฺวา มหาเจติเย สุวณฺณิฏฺฐกานํฯ อุปริ กํสปาติมตฺตํ มณฺฑลํ อกาสิฯ อถ ตตฺถ สูริยุคฺคมนเวลายํ สูริยรสฺมิโย อุฏฺฐหิํสุฯ โส ตํ ทิสฺวา ปสีทิ, ปตฺถนญฺจ อกาสิ ‘‘ยตฺถ ยตฺถ นิพฺพตฺตามิ, อีทิสา เม รสฺมิโย อุเร อุฏฺฐหนฺตู’’ติฯ โส กาลํ กตฺวา ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติฯ ตสฺส อุเร รสฺมิโย อุฏฺฐหิํสุ, จนฺทมณฺฑลํ วิยสฺส อุรมณฺฑลํ วิโรจติ, ‘‘จนฺทาโภ เทวปุตฺโต’’ตฺเวว จ นํ สญฺชานิํสุฯ

โส ตาย สมฺปตฺติยา ฉสุ เทวโลเกสุ อนุโลมปฏิโลมโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ เขเปตฺวา อมฺหากํ ภควติ อุปฺปนฺเน สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, ตเถวสฺส อุเร จนฺทมณฺฑลสทิสํ รสฺมิมณฺฑลํ อโหสิฯ นามกรณทิวเส จสฺส มงฺคลํ กตฺวา พฺราหฺมณา ตํ มณฺฑลํ ทิสฺวา ‘‘ธญฺญปุญฺญลกฺขโณ อยํ กุมาโร’’ติ วิมฺหิตา ‘‘จนฺทาโภ’’ ตฺเวว นามํ อกํสุฯ ตํ วยปฺปตฺตํ พฺราหฺมณา คเหตฺวา อลงฺกริตฺวา รตฺตกญฺจุกํ ปารุปาเปตฺวา รเถ อาโรเปตฺวา ‘‘มหาพฺรหฺมา อย’’นฺติ ปูเชตฺวา ‘‘โย จนฺทาภํ ปสฺสติ, โส ยสธนาทีนิ ลภติ, สมฺปรายญฺจ สคฺคํ คจฺฉตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺตา คามนิคมราชธานีสุ อาหิณฺฑนฺติฯ คตคตฏฺฐาเน มนุสฺสา ‘‘เอส กิร โภ จนฺทาโภ นาม, โย เอตํ ปสฺสติ, โส ยสธนสคฺคาทีนิ ลภตี’’ติ อุปรูปริ อาคจฺฉนฺติ, สกลชมฺพุทีโป จลิฯ พฺราหฺมณา ตุจฺฉหตฺถกานํ อาคตานํ น ทสฺเสนฺติ, สตํ วา สหสฺสํ วา คเหตฺวา อาคตานเมว ทสฺเสนฺติฯ เอวํ จนฺทาภํ คเหตฺวา อนุวิจรนฺตา พฺราหฺมณา กเมน สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺตาฯ

เตน จ สมเยน ภควา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน พหุชนหิตาย ธมฺมํ เทเสนฺโตฯ อถ จนฺทาโภ สาวตฺถิํ ปตฺวา สมุทฺทปกฺขนฺตกุนฺนที วิย อปากโฏ อโหสิ, จนฺทาโภติ ภณนฺโตปิ นตฺถิฯ

โส สายนฺหสมเย มหาชนกายํ มาลาคนฺธาทีนิ อาทาย เชตวนาภิมุขํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กุหิํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, โส พหุชนหิตาย ธมฺมํ เทเสติ, ตํ โสตุํ เชตวนํ คจฺฉามา’’ติ จ เตสํ วจนํ สุตฺวา โสปิ พฺราหฺมณคณปริวุโต ตตฺเถว อคมาสิฯ ภควา จ ตสฺมิํ สมเย ธมฺมสภายํ วรพุทฺธาสเน นิสินฺโนว โหติฯ จนฺทาโภ ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, ตาวเทว จสฺส โส อาโลโก อนฺตรหิโตฯ พุทฺธาโลกสฺส หิ สมีเป อสีติหตฺถพฺภนฺตเร อญฺโญ อาโลโก นาภิโภติฯ โส ‘‘อาโลโก เม นฏฺโฐ’’ติ นิสีทิตฺวาว อุฏฺฐาสิ, อุฏฺฐหิตฺวา จ คนฺตุมารทฺโธฯ อถ นํ อญฺญตโร ปุริโส อาห – ‘‘กิํ โภ จนฺทาภ, สมณสฺส โคตมสฺส ภีโต คจฺฉสี’’ติฯ นาหํ ภีโต คจฺฉามิ, อปิจ เม อิมสฺส เตเชน อาโลโก น สมฺปชฺชตีติ ปุนเทว ภควโต ปุรโต นิสีทิตฺวา ปาทตลา ปฏฺฐาย ยาว เกสคฺคา รูปรํสิลกฺขณาทิสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘มเหสกฺโข สมโณ โคตโม, มม อุเร อปฺปมตฺตโก อาโลโก อุฏฺฐิโต, ตาวตเกนปิ มํ คเหตฺวา พฺราหฺมณา สกลชมฺพุทีปํ วิจรนฺติฯ เอวํ วรลกฺขณสมฺปตฺติสมนฺนาคตสฺส สมณสฺส โคตมสฺส เนว มาโน อุปฺปนฺโน, อทฺธา อยํ อโนมคุณสมนฺนาคโต ภวิสฺสติ สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติ อติวิย ปสนฺนจิตฺโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ ภควา อญฺญตรํ เถรํ อาณาเปสิ – ‘‘ปพฺพาเชหิ น’’นฺติฯ โส ตํ ปพฺพาเชตฺวา ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ โส วิปสฺสนํ อารภิตฺวา น จิเรเนว อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘จนฺทาภตฺเถโร’’ติ วิสฺสุโต อโหสิฯ ตํ อารพฺภ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส, เย จนฺทาภํ อทฺทสํสุฯ เต ยสํ วา ธนํ วา ลภิํสุ, สคฺคํ วา คจฺฉิํสุ, วิสุทฺธิํ วา ปาปุณิํสุ เตน จกฺขุทฺวาริกรูปทสฺสเนนา’’ติฯ ภควา ตสฺสํ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาวตฺโถ – น, ภิกฺขเว, เอวรูเปน ทสฺสเนน สุทฺธิ โหติฯ

อปิจ โข กิเลสมลินตฺตา อสุทฺธํ, กิเลสโรคานํ อวิคมา สโรคเมว จนฺทาภํ พฺราหฺมณํ อญฺญํ วา เอวรูปํ ทิสฺวา ทิฏฺฐิคติโก พาโล อภิชานาติ ‘‘ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, เตน จ ทิฏฺฐิสงฺขาเตน ทสฺสเนน สํสุทฺธิ นรสฺส โหตี’’ติ, โส เอวํ อภิชานนฺโต ตํ ทสฺสนํ ‘‘ปรม’’นฺติ ญตฺวา ตสฺมิํ ทสฺสเน สุทฺธานุปสฺสี สมาโน ตํ ทสฺสนํ ‘‘มคฺคญาณ’’นฺติ ปจฺเจติฯ ตํ ปน มคฺคญาณํ น โหติฯ เตนาห – ‘‘ทิฏฺเฐน เจ สุทฺธี’’ติ ทุติยคาถํฯ

[796] ตสฺสตฺโถ – เตน รูปทสฺสนสงฺขาเตน ทิฏฺเฐน ยทิ กิเลสสุทฺธิ นรสฺส โหติฯ เตน วา ญาเณน โส ยทิ ชาติอาทิทุกฺขํ ปชหาติฯ เอวํ สนฺเต อริยมคฺคโต อญฺเญน อสุทฺธิมคฺเคเนว โส สุชฺฌติ, ราคาทีหิ อุปธีหิ สอุปธิโก เอว สมาโน สุชฺฌตีติ อาปนฺนํ โหติ, น จ เอวํวิโธ สุชฺฌติฯ ตสฺมา ทิฏฺฐี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ, สา นํ ทิฏฺฐิเยว ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิโก อย’’นฺติ กเถติ ทิฏฺฐิอนุรูปํ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา นเยน ตถา ตถา วทนฺติฯ

[797] น พฺราหฺมโณติ ตติยคาถาฯ ตสฺสตฺโถ – โย ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ โหติ, โส มคฺเคน อธิคตาสวกฺขโย ขีณาสวพฺราหฺมโณ อริยมคฺคญาณโต อญฺเญน อภิมงฺคลสมฺมตรูปสงฺขาเต ทิฏฺเฐ ตถาวิธสทฺทสงฺขาเต สุเต อวีติกฺกมสงฺขาเต สีเล หตฺถิวตาทิเภเท วเต ปถวิอาทิเภเท มุเต จ อุปฺปนฺเนน มิจฺฉาญาเณน สุทฺธิํ น อาหฯ เสสมสฺส พฺราหฺมณสฺส วณฺณภณนตฺถํ วุตฺตํฯ โส หิ เตธาตุกปุญฺเญ สพฺพสฺมิญฺจ ปาเป อนูปลิตฺโต, ตสฺส ปหีนตฺตา อตฺตทิฏฺฐิยา ยสฺส กสฺสจิ วา คหณสฺส ปหีนตฺตา อตฺตญฺชโห, ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ อกรณโต นยิธ ปกุพฺพมาโนติ วุจฺจติฯ ตสฺมา นํ เอวํ ปสํสนฺโต อาหฯ สพฺพสฺเสว จสฺส ปุริมปาเทน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ – ปุญฺเญ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต, อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน, น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาหาติฯ

[798] เอวํ น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาหาติ วตฺวา อิทานิ เย ทิฏฺฐิคติกา อญฺญโต สุทฺธิํ พฺรุวนฺติ, เตสํ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา อนิพฺพาหกภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุริมํ ปหายา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – เต หิ อญฺญโต สุทฺธิวาทา สมานาปิ ยสฺสา ทิฏฺฐิยา อปฺปหีนตฺตา คหณมุญฺจนํ โหติฯ ตาย ปุริมํ สตฺถาราทิํ ปหาย อปรํ นิสฺสิตา เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย อนุคตา อภิภูตา ราคาทิเภทํ น ตรนฺติ สงฺคํ, ตญฺจ อตรนฺตา ตํ ตํ ธมฺมํ อุคฺคณฺหนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จ มกฺกโฏว สาขนฺติฯ

[799] ปญฺจมคาถาย สมฺพนฺโธ – โย จ โส ‘‘ทิฏฺฐี หิ นํ ปาว ตถา วทาน’’นฺติ วุตฺโต, โส สยํ สมาทายาติฯ ตตฺถ สยนฺติ สามํฯ สมาทายาติ คเหตฺวาฯ วตานีติ หตฺถิวตาทีนิฯ อุจฺจาวจนฺติ อปราปรํ หีนปณีตํ วา สตฺถารโต สตฺถาราทิํฯ สญฺญสตฺโตติ กามสญฺญาทีสุ ลคฺโคฯ วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมนฺติ ปรมตฺถวิทฺวา จ อรหา จตูหิ มคฺคญาณเวเทหิ จตุสจฺจธมฺมํ อภิสเมจฺจาติฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

[800] ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํว สุตํ มุตํ วาติ โสภูริปญฺโญ ขีณาสโว ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา มุตํ วา เตสุ สพฺพธมฺเมสุ มารเสนํ วินาเสตฺวา ฐิตภาเวน วิเสนิภูโตฯ ตเมวทสฺสินฺติ ตํ เอวํ วิสุทฺธทสฺสิํฯ วิวฏํ จรนฺตนฺติ ตณฺหจฺฉทนาทิวิคเมน วิวฏํ หุตฺวา จรนฺตํฯ เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยาติ เกน อิธ โลเก ตณฺหากปฺเปน วา ทิฏฺฐิกปฺเปน วา โกจิ วิกปฺเปยฺย, เตสํ วา ปหีนตฺตา ราคาทินา ปุพฺเพ วุตฺเตนาติฯ

[801] น กปฺปยนฺตีติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – กิญฺจ ภิยฺโย? เต หิ ตาทิสา สนฺโต ทฺวินฺนํ กปฺปานํ ปุเรกฺขารานญฺจ เกนจิ น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ปรมตฺถอจฺจนฺตสุทฺธิอธิคตตฺตา อนจฺจนฺตสุทฺธิํเยว อกิริยสสฺสตทิฏฺฐิํ อจฺจนฺต สุทฺธีติ น เต วทนฺติฯ อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺชาติ จตุพฺพิธมฺปิ รูปาทีนํ อาทายกตฺตา อาทานคนฺถํ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน คถิตํ พทฺธํ อริยมคฺคสตฺเถน วิสชฺช ฉินฺทิตฺวาฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

[802] สีมาติโคติ คาถา เอกปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย วุตฺตาฯ ปุพฺพสทิโส เอว ปนสฺสา สมฺพนฺโธ, โส เอวํ อตฺถวณฺณนาย สทฺธิํ เวทิตพฺโพ – กิญฺจ ภิยฺโย โส อีทิโส ภูริปญฺโญ จตุนฺนํ กิเลสสีมานํ อตีตตฺตา สีมาติโค พาหิตปาปตฺตา จ พฺราหฺมโณ, อิตฺถมฺภูตสฺส จ ตสฺส นตฺถิ ปรจิตฺตปุพฺเพนิวาสญาเณหิ ญตฺวา วา มํสจกฺขุทิพฺพจกฺขูหิ ทิสฺวา วา กิญฺจิ สมุคฺคหีตํ, อภินิวิฏฺฐนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

โส จ กามราคาภาวโต น ราคราคี, รูปารูปราคาภาวโต น วิราครตฺโต ฯ ยโต เอวํวิธสฺส ‘‘อิทํ ปร’’นฺติ กิญฺจิ อิธ อุคฺคหิตํ นตฺถีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย สุทฺธฏฺฐกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปรมฏฺฐกสุตฺตวณฺณนา

[803] ปรมนฺติ ทิฏฺฐีสูติ ปรมฏฺฐกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต นานาติตฺถิยา สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺฐิํ ทีเปนฺตา ‘‘อิทํ ปรมํ, อิทํ ปรม’’นฺติ กลหํ กตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา สมฺพหุเล ชจฺจนฺเธ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อิเมสํ หตฺถิํ ทสฺเสถา’’ติ อาณาเปสิฯ ราชปุริสา อนฺเธ สนฺนิปาตาเปตฺวา หตฺถิํ ปุรโต สยาเปตฺวา ‘‘ปสฺสถา’’ติ อาหํสุฯ เต หตฺถิสฺส เอกเมกํ องฺคํ ปรามสิํสุฯ ตโต รญฺญา ‘‘กีทิโส, ภเณ, หตฺถี’’ติ ปุฏฺโฐ โย โสณฺฑํ ปรามสิ, โส ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, นงฺคลีสา’’ติ ภณิฯ เย ทนฺตาทีนิ ปรามสิํสุ, เต อิตรํ ‘‘มา โภ รญฺโญ ปุรโต มุสา ภณี’’ติ ปริภาสิตฺวา ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, ภิตฺติขิโล’’ติอาทีนิ อาหํสุฯ ราชา ตํ สพฺพํ สุตฺวา ‘‘อีทิโส ตุมฺหากํ สมโย’’ติ ติตฺถิเย อุยฺโยเชสิฯ อญฺญตโร ปิณฺฑจาริโก ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ตสฺสํ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ยถา, ภิกฺขเว, ชจฺจนฺธา หตฺถิํ อชานนฺตา ตํ ตํ องฺคํ ปรามสิตฺวา วิวทิํสุ, เอวํ ติตฺถิยา วิโมกฺขนฺติกธมฺมํ อชานนฺตา ตํ ตํ ทิฏฺฐิํ ปรามสิตฺวา วิวทนฺตี’’ติ วตฺวา ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

ตตฺถ ปรมนฺติ ทิฏฺฐีสุ ปริพฺพสาโนติ ‘‘อิทํ ปรม’’นฺติ คเหตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺฐิยา วสมาโนฯ ยทุตฺตริ กุรุเตติ ยํ อตฺตโน สตฺถาราทิํ เสฏฺฐํ กโรติฯ หีนาติ อญฺเญ ตโต สพฺพมาหาติ ตํ อตฺตโน สตฺถาราทิํ ฐเปตฺวา ตโต อญฺเญ สพฺเพ ‘‘หีนา อิเม’’ติ อาหฯ ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโตติ เตน การเณน โส ทิฏฺฐิกลเห อวีติวตฺโตว โหติฯ